‘เขามอ’ มรดกแห่งภูมิสถาปัตยกรรมอันทรงคุณค่าผ่านกาลเวลา

เทรนด์การปลูกต้นไม้เป็นกระแสให้ติดตามอย่างต่อเนื่อง พันธุ์ไม้ต่างๆ สลับสับเปลี่ยนความนิยมไปตามช่วงเวลา แต่หากจะย้อนกลับไปในอดีต เรียกได้ว่าการจัดสวนและการตกแต่งสวนมีกระแสนิยมไม่แพ้สมัยนี้ และที่สำคัญเป็นสิ่งที่บ่งบอกฐานะจนถือเป็นงานอดิเรกของเจ้าขุนมูลนายในสมัยก่อน

เขามอ คือรูปแบบการจัดสวนที่มีมาตั้งแต่สมัยโบราณ คำว่า “มอ” แผลงมาจากภาษาเขมรคือ คำว่า “ถมอ” ที่แปลว่าหิน เขามอจึงหมายถึง “เขาหิน” เพราะมีการนำหินมาจัดวางเพื่อเนรมิตให้เกิดทิวทัศน์ที่งดงามตามธรรมชาติ ซึ่งผู้สร้างสรรค์ต้องใช้จินตนาการและความอดทนเพื่อให้ต้นไม้เจริญเติบโต สำหรับการจัดสวนแบบเขามอนั้นมี 2 แบบคือ แบบก่อบนดิน มีลักษณะคล้ายสวนที่สามารถเดินเข้าไปสัมผัสได้ ส่วนอีกแบบหนึ่งคือ เขามอในกระถางที่ใช้ประดับตามบ้านเรือนของชนชั้นสูงในสมัยก่อน

จากวังสู่วัด

สำหรับจุดเริ่มต้นของเขามอนั้น จากหลักฐานทางโบราณคดีพบว่า เขามอมีมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา มีการขุดพบเขามอที่พระนารายณ์ราชนิเวศ จ.ลพบุรี ต่อมาเขามอยังคงได้รับความนิยมเรื่อยมาจนถึงสมัยกรุงธนบุรีและกรุงรัตนโกสินทร์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในช่วงที่มีการติดต่อค้าขายกับชาวจีน ทำให้กษัตริย์และเจ้าขุนมูลนายได้สัมผัสกับความแปลกใหม่จากประเทศอื่นๆ 

ในสมัยรัชกาลที่ 2 ถือเป็นยุคทองของเขามอ โดยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงโปรดการเล่นไม้ดัดและมีการสร้างสวนขวาในพระบรมหาราชวัง จวบจนมาถึงรัชกาลที่ 3 เขามอได้ออกสู่สายตาสาธารณชน เมื่อพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวผู้เป็นกษัตริย์ในเวลานั้นทรงรื้อสวนขวาออกเพื่อไปถวายตามวัดต่างๆ จนทำให้เราได้ชื่นชมความงดงามของเขามอที่ยังคงหลงเหลือมาจนถึงปัจจุบัน เช่น ที่วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม วัดอรุณราชวราราม และวัดประยูรวงศาวาส เป็นต้น สิ่งนี้เป็นกุศโลบายที่ทำให้พุทธศาสนิกชนได้เข้ามาสัมผัสการจัดสวนแบบเขามอเมื่อมาทำบุญที่วัด ในปัจจุบันกล่าวได้ว่าเขามอที่วัดประยูรมีความสมบูรณ์แบบที่สุดแห่งหนึ่ง อันสมกับการได้รับรางวัลชนะเลิศจากยูเนสโกในด้านการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมเมื่อปีพ.ศ. 2556

เขามอที่ปรากฏตามวัดต่างๆ นั้นมีรูปแบบที่แตกต่างกันไปแต่ยังคงสะท้อนให้เห็นถึงการควบคุมธรรมชาติได้อย่างประณีต มีการจัดองค์ประกอบของต้นไม้ ก้อนหิน น้ำ โดยองค์ประกอบบางอย่างเช่นภูเขานั้นมีการแบ่งชั้นวรรณะ เช่นเมื่อครั้งที่เขามอยังคงปรากฏอยู่เพียงแค่ในวัง การทำภูเขาจะสงวนเฉพาะสำหรับพระเจ้าแผ่นดินเท่านั้น ส่วนคนทั่วไปจะทำเพียงเขากระถาง

อิทธิพลจากหลากหลายวัฒนธรรมมาสู่การจัดสวนที่แฝงปรัชญาความเชื่อ

เขามอได้รูปแบบมาจากการจัดสวนกระบวนจีนที่ได้รับอิทธิพลมาจากความเชื่อเรื่อง “จงกั๋ว” หรือ “中國 (Zhōngguó)” ตามหลักปรัชญาจีนโบราณ เป็นการจำลองธรรมชาติและจักรวาลที่มีพระจักรพรรดิเป็นศูนย์กลางแห่งความเจริญรุ่งเรือง ซึ่งแนวคิดในทำนองเดียวกันนี้คล้ายกับความเชื่อของอินเดียโบราณเรื่องการจำลองเขาพระสุเมรุให้เป็นศูนย์กลางของจักรวาลอันเป็นสิริมงคลแก่บ้านเมือง ส่วนในศาสนาพราหมณ์ฮินดูนั้นอ้างอิงถึงการจัดสวนให้มีลักษณะที่คล้ายกับเขาไกรลาสซึ่งเชื่อว่าเป็นที่ประทับของพระศิวะหรือพระอิศวร

กล่าวได้ว่าเขามอคือ สวนสวยตามธรรมชาติที่จำลองให้เราได้เห็นวิวทิวทัศน์ในตำนานต่างๆ ที่เราคุ้นหู ไม่ว่าจะเป็นเขาพระสุเมรุ เขาสัตตบริภัณฑ์ ป่าหิมพานต์ สระอโนดาต เป็นต้น

สำหรับชิ้นงานนี้คืออีกหนึ่งไฮไลท์จากการประมูล Timed Auction เป็นกระถางขนาดใหญ่ที่ใช้จัดสวนเขามอ รอบๆ กระถางเขียนเป็นรูปวิวทิวทัศน์อย่างประณีต นับเป็นชิ้นงานที่หายากเนื่องจากรูปแบบการจัดสวนในสมัยโบราณที่เรียกว่า ‘เขามอ’ นั้นหลงเหลือไม่มากนักในปัจจุบัน